12 Μύθοι για την Αγορά

12/24/2011 01:26:00 μμ Δημοσιεύθηκε από Παραπολιτική

Από τον δικτυακό τόπο www.parapolitiki.gr

(Σημ. του  blog, ο συγγραφέας, λίγα λόγια για τον οποίο θα βρείτε στο τέλος του κειμένου, εκφράζει τις προσωπικές του απόψεις, σε ένα κείμενο που απευθύνεται σε ευρύ κοινό. Όπως πάντα δεν είναι απαραίτητο να συμφωνείτε μαζί του.)

Του Αριστείδη Ν.Χατζή*

Στο δημόσιο διάλογο ακούει και διαβάζει κανείς πολλές ανοησίες. Μερικές από τις χειρότερες όμως αφορούν τις διαβόητες «Αγορές». Στο συλλογικό φαντασιακό έχουν αναλάβει τον ρόλο του μπαμπούλα που τρομοκρατεί τους πολίτες, τις κυβερνήσεις ακόμα και τους διεθνείς οργανισμούς. Η εικόνα που κυριαρχεί είναι ότι οι Αγορές είναι σαν τα Τρολς, τα μυθικά τέρατα της σκανδιναβικής μυθολογίας: πανίσχυρες, ανορθολογικές, ασύδοτες, κινούνται ανεξέλεγκτα και απρόβλεπτα με ένα μόνο σκοπό, να καταστρέψουν τα πάντα στο πέρασμά τους. Για τους λίγο πιο εύπιστους είναι απαραίτητο και ένα ανθρωπομορφικό στοιχείο - πίσω από τις Αγορές υπάρχουν συγκεκριμένοι άνθρωποι και οργανώσεις που κινούν τα νήματα: η λέσχη Bilderberg, η Τριμερής, οι τραπεζίτες, οι Εβραίοι, οι Αμερικάνοι - τώρα και οι Γερμανοί.

Πάντα οι άνθρωποι προσπαθούσαν να εξηγήσουν φαινόμενα που αδυνατούσαν να κατανοήσουν καταφεύγοντας στη μεταφυσική. Η πολυπλοκότητα ενός...

...κοινωνικού φαινομένου όπως η Αγορά, η άγνοια βασικών οικονομικών εννοιών, η δυσκολία αποδοχής του τυχαίου και η ευκολία αποδοχής απλοϊκών μύθων, η τάση για συνωμοσιολογία και, γιατί να το κρύψουμε άλλωστε, η ευήθεια, οδηγούν αναπόφευκτα σε μεταφυσικού τύπου κατασκευές με κυρίαρχο το ανθρωπομορφικό στοιχείο. Όσο δύσκολο είναι να κατανοήσει ο απλός άνθρωπος το μηχανισμό της Εξέλιξης άλλο τόσο είναι δύσκολο να κατανοήσει τους μηχανισμούς της Αγοράς.

Στο υπόλοιπο αυτού του κειμένου θα προσπαθήσουμε να καταρρίψουμε εν συντομία 12 μύθους για την Αγορά και να απαξιώσουμε τις αντίστοιχες λανθασμένες κυρίαρχες αντιλήψεις.

Μύθος 1: Η Αγορά είναι ένα μυθικό τέρας που μπορεί και να σας φάει ζωντανούς.

Ναι, μη σας φαίνεται υπερβολικό. Για πολλούς ανθρώπους η Αγορά είναι ένα από τα πολλά τέρατα που δεν τους αφήνουν να κοιμηθούν. Φαντάζομαι ότι αν ποτέ κατανοήσουν τι πραγματικά είναι η Αγορά, θα σοκαριστούν: η Αγορά είμαστε εμείς. Εσείς, εγώ, οι φίλοι σας, οι γονείς σας, τα αδέλφια σας, οι συνάδελφοί σας, το αφεντικό σας, ακόμα και οι εχθροί σας. Άτομα, νοικοκυριά, επιχειρήσεις μικρές, μεσαίες και μεγάλες. Οι τράπεζες, οι πολυεθνικές επιχειρήσεις, ο Bill Gates, ο George Soros, ο Νίκος Αλέφαντος, ο Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος, η Έλενα Παπαρίζου, η κομμώτριά σας, ο μανάβης σας αλλά και ο μπατζανάκης σας. Oι αγορές και οι πωλήσεις, η παραγωγή προϊόντων, η παροχή υπηρεσιών, η κατανάλωση, η ζήτηση και η προσφορά, οι επιθυμίες και οι προτιμήσεις, οι προσδοκίες μας, το ρίσκο, η αβεβαιότητα, οι ζημιές, τα κέρδη, οι ευκαιρίες, οι ιδέες, τα λάθη. Όλες οι αποφάσεις μας, όλες μας οι συνήθειες, το σύνολο σχεδόν της δραστηριότητάς μας αποτελεί μέρος αυτής της Αγοράς.

Μύθος 2: Ίσως είμαστε όλοι ένα μικρό, ασήμαντο μέρος της Αγοράς. Αλλά κάποιοι μπορούν να ελέγξουν την Αγορά, ενώ εμείς όχι.

Κανείς δεν μπορεί να ελέγξει την Αγορά. Αν μπορούσε να την ελέγξει, δεν θα υπήρχαν μεγάλες επιχειρήσεις που χρεοκοπούν, δεν θα είχαμε δείκτες να καταρρέουν, περιουσίες να εξαφανίζονται, εξαγορές και συγχωνεύσεις. Η Ερμού θα είχε τα ίδια καταστήματα από το 1950 μέχρι σήμερα και η μεγάλη επιχείρηση που θυμόσαστε από παιδιά δεν θα είχε κηρύξει πτώχευση. Αυτό δεν σημαίνει ότι πολλές επιχειρήσεις δεν προσπαθούν με νόμιμα και παράνομα μέσα να ελέγξουν την Αγορά. Ο καλύτερος τρόπος να το πετύχουν είναι το ολιγοπώλιο. Αλλά για να το διατηρήσουν θα πρέπει να το συντηρεί το Κράτος με πολιτικές που δημιουργούν εμπόδια εισόδου στους εν δυνάμει ανταγωνιστές του καρτέλ. Τα κλειστά επαγγέλματα είναι ένας εύκολος τρόπος να δημιουργήσεις ένα ολιγοπώλιο, να το ενισχύσεις εις βάρος των καταναλωτών και οι τελευταίοι να βαυκαλίζονται ότι το Κράτος φροντίζει για τα συμφέροντά τους.

Μύθος 3: Οι καταναλωτές δεν έχουν καμία δύναμη στην Αγορά γιατί ακόμα και το μεγαλύτερο όπλο τους, η επιλογή προϊόντων και υπηρεσιών επηρεάζεται καταλυτικά από τη διαφήμιση.

Ο μύθος αυτός είναι ο πιο εύκολος να καταρριφθεί. Παρατηρήστε την δική σας καταναλωτική συμπεριφορά. Είστε έρμαιο των διαφημιστών; Ψωνίζετε σαν ρομπότ που έχουν υποστεί πλύση εγκεφάλου; Ακόμα κι αν επηρεαστείτε από μια διαφήμιση και αγοράσετε κάποιον προϊόν και αυτό δεν σας ικανοποιήσει, θα το ξανααγοράσετε; Δύο πρόσφατες έρευνες μεγάλης κλίμακας απέδειξαν (προς μεγάλη απογοήτευση των διαφημιστών παγκοσμίως) ότι η επιρροή της διαφήμισης στην τηλεόραση είναι αμελητέα έως ανύπαρκτη. Έχει ενδιαφέρον και το εξής: σε ένα πρόσφατο πείραμα που διεξήγαγα με τους συνεργάτες μου, εντοπίσαμε το εξής ενδιαφέρον αλλά αναμενόμενο φαινόμενο: ο καθένας θεωρεί ότι όλοι οι υπόλοιποι επηρεάζονται από τις διαφημίσεις εκτός από τον εαυτό του. Εμείς ανεπηρέαστοι και ορθολογικοί αποφασίζουμε πάντα σωστά. Οι άλλοι είναι οι βλάκες.

Μύθος 4: Μα τι σχέση έχουμε εμείς με τα παράγωγα, τα ομόλογα, τα CDS και τα χρηματιστήρια; Δεν καταλαβαίνουμε καν πώς λειτουργούν αλλά καθορίζουν τις ζωές μας.

Είναι γεγονός ότι μία πτυχή της οικονομικής δραστηριότητας έχει οδηγήσει σε πολλές φούσκες. Πρόκειται για την κατανομή του ρίσκου. Μπροστά στην αβεβαιότητα του μέλλοντος προσπαθούμε να ασφαλιστούμε, να επενδύσουμε και πολλές φορές να τζογάρουμε. Το έχουμε κάνει όλοι. Όταν το Κράτος καταργεί την κατανομή του ρίσκου, προστατεύοντας ακόμα και τις χειρότερες επιλογές μας, δημιουργεί τον λεγόμενο ηθικό κίνδυνο: «Τζόγαρε ελεύθερα. Αν την πατήσεις, θα τσοντάρουμε όλοι για να σε σώσουμε». Δεν χρειάζεται να τονίσω πόσο αυτό καταστρέφει τα κίνητρα αλλά και τους μηχανισμούς κατανομής των κινήτρων της Αγοράς. Ιδίως όταν το Κράτος το κάνει για τις τράπεζες προσφέροντας τους ένα δίκτυ ασφαλείας που διαστρεβλώνει την ελεύθερη Αγορά και τον ανταγωνισμό. Τα αποτελέσματα τα βλέπετε.

Μύθος 5: Ακόμα κι αν ισχύουν όλα αυτά, γιατί η Αγορά είναι ο καλύτερος τρόπος οικονομικής οργάνωσης μιας κοινωνίας;

Η ελεύθερη Αγορά οδηγεί σχεδόν νομοτελειακά σε αύξηση της ευημερίας όλων καθώς οι συναλλαγές που λαμβάνουν χώρα στα πλαίσιά της ωφελούν όλους όσους εμπλέκονται. Το πλεόνασμα που δημιουργεί κάθε συναλλαγή μοιράζεται ανάμεσα στους συναλλασσόμενους (ανάλογα με την σχέση προσφοράς και ζήτησης αλλά και αρκετές φορές και με τη διαπραγματευτική τους δύναμη). Όσο περισσότερες συναλλαγές λαμβάνουν χώρα σε μία κοινωνία τόσο πιο πλούσια είναι η κοινωνία αυτή.

Μύθος 6. Ακόμα κι αν η Αγορά είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος οργάνωσης της οικονομίας προκαλεί πάντα κοινωνική αδικία.

Καταρχήν θα μου επιτρέψετε να μην δεχτώ τον όρο «κοινωνική αδικία». Είναι περισσότερο σύνθημα παρά όρος με ουσιαστικό περιεχόμενο. Θα προτιμήσω τον όρο ανισότητα. Η ανισότητα (που μπορεί να μετρηθεί με επιστημονικές μεθόδους) είναι ένα σοβαρό πρόβλημα σε όλες τις κοινωνίες αλλά σίγουρα και στις κοινωνίες της Αγοράς. Οι διαφορετικές ευκαιρίες αλλά και οι διαφορετικές ικανότητες μεταξύ των ατόμων θα οδηγούν πάντα σε διαφορετικά αποτελέσματα. Η άμβλυνση των μεγάλων ανισοτήτων όμως, αν γίνει με τον σωστό τρόπο (με αποτελεσματικούς κεντρικούς μηχανισμούς δημοσιονομικής και κοινωνικής πολιτικής), θα ωφελήσει οπωσδήποτε την Αγορά και την κοινωνία. Αν όμως γίνει με λανθασμένο τρόπο, αν δηλαδή διαστρεβλώσει την Αγορά και τον ανταγωνισμό θα οδηγήσει στην ισότητα του πάτου.

Μύθος 7. Δεν είναι καλύτερο για τους εργαζόμενους αντί για ελεύθερη Αγορά να κοινωνικοποιηθούν τα μέσα παραγωγής; Δεν θα πρέπει το εργατικό κίνημα να ανατρέψει την αστική ηγεμονία και να ελέγξει απόλυτα την οικονομία;

Είναι ιδέα μου ή έχετε ξεμείνει στον 19ο αιώνα; Μήπως θεωρείτε ότι τη σημαντικότερη εξέλιξη στα οικονομικά αποτελεί η Μαρξιστική θεωρία της υπεραξίας; Λυπάμαι αλλά σας έχουν ξεπεράσει τα πράγματα, ήδη από τα μέσα του 20ου αιώνα. Έχετε χάσει καμιά δεκαριά τεχνολογικές επαναστάσεις και έχετε μείνει τραγικά πίσω και στη βιβλιογραφία. Έχετε ακούσει κάτι για την οριακή επανάσταση στα οικονομικά, την τραγική αποτυχία του υπάρξαντος σοσιαλισμού και κυρίως την τελική επικράτηση του πρωτείου του ατόμου; Η ελεύθερη επιλογή στην πολιτική, στην κοινωνία και την οικονομία είναι ένα κεκτημένο που η ανθρωπότητα δεν πρόκειται να το παραχωρήσει ξανά σε όσους περιφρονώντας την οραματίζονται προκρούστειες κλίνες.

Μύθος 8: Όμως το νέο μοντέλο της ελεύθερης Αγοράς είναι το κινέζικο. Η ελεύθερη Αγορά μπορεί να λειτουργήσει μια χαρά σε συνθήκες πολιτικού αυταρχισμού.

Πολλά λάθη. Καταρχήν η Κινέζικη αγορά δεν είναι ελεύθερη. Στην τελευταία έκθεση Index of Economic Freedom η Κίνα καταλαμβάνει την 135η θέση ανάμεσα σε 179 χώρες. Είναι απλά πιο ελεύθερη από ότι ήταν 10 ή 20 χρόνια πριν. Όμως η σταδιακή απελευθέρωση της οικονομίας θα οδηγήσει οπωσδήποτε στην πολιτική φιλελευθεροποίηση. Όταν οι πολίτες μαθαίνουν να επιλέγουν στην Αγορά θα απαιτήσουν σύντομα να επιλέγουν και στην πολιτική. Τα ανώτατα στελέχη του καθεστώτος το έχουν αντιληφθεί και δηλώνουν ήδη ότι θα κάνουν ό,τι μπορούν για να αποτρέψουν «τις βλαβερές πολιτικές συνέπειες της απελευθέρωσης των Αγορών», δηλαδή τη ζήτηση για περισσότερη Δημοκρατία. Όμως σημειώστε αυτό: η οικονομική φιλελευθεροποίηση της Κίνας θα οδηγήσει σε πολιτική φιλελευθεροποίηση (εκ των άνω ή μετά από εξεγέρσεις) πολύ πιο σύντομα απ’ όσο ελπίζουμε.

Μύθος 9: Δηλαδή μας λες ότι η Αγορά δεν χρειάζεται κρατική παρέμβαση. Είναι τέλεια και λειτουργεί από μόνη της μια χαρά!

Η Αγορά πράγματι μπορεί να λειτουργήσει και χωρίς Κράτος, χωρίς παρεμβάσεις και ρυθμίσεις. Αλλά ο σκοπός είναι να λειτουργεί με τρόπο που να αυξάνει την κοινωνική ευημερία. Σε ορισμένες περιπτώσεις η Αγορά αποτυγχάνει να κατανείμει αποτελεσματικά τους πόρους, αποτυγχάνει δηλαδή να αυξήσει την ευημερία όσο αυτό είναι εφικτό. Οι περιπτώσεις αυτές ονομάζονται από τους οικονομολόγους «αποτυχίες της Αγοράς». Το Κράτος μπορεί να βοηθήσει την Αγορά να λειτουργήσει αποτελεσματικά αν επέμβει για να διορθώσει αυτές τις αποτυχίες. Θα πρέπει όμως να το κάνει με προσοχή και χειρουργική ακρίβεια. Διαφορετικά η «αποτυχία του Κράτους» θα είναι πολύ χειρότερη από την αποτυχία της Αγοράς που προσπάθησε να διορθώσει.

Μύθος 10: Ναι αλλά οι Αγορές προτιμούν να λειτουργούν ανεξέλεγκτα. Δεν θέλουν κρατικές παρεμβάσεις.

Όσοι παρακολουθούν την ευρωπαϊκή κρίση μπορούν να κατανοήσουν ευκολότερα το πόσο λανθασμένος είναι αυτός ο ισχυρισμός. Δείτε πώς αντιδρούν οι Αγορές μετά από κάθε ευρωπαϊκή συνδιάσκεψη. Κάθε δυναμική παρέμβαση των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων και των ευρωπαϊκών θεσμών αντιμετωπίζεται με ανακούφιση και αισιοδοξία ενώ αντίθετα κάθε αμηχανία, αναποφασιστικότητα και ατολμία με φόβο, απαισιοδοξία και πτώση όλων των δεικτών. Αλλά και σε εθνικό επίπεδο η Αγορά για να λειτουργήσει όσο αποτελεσματικότερα γίνεται θα πρέπει να στηρίζεται σε ένα θεσμικό πλαίσιο κατάλληλο για οικονομική ανάπτυξη: προστασία της ιδιοκτησίας, εφαρμογή των συμβάσεων και κυρίως Κράτος Δικαίου. Η ιδανική κοινωνία της Αγοράς είναι μια δημοκρατική κοινωνία με παράδοση civil society (μην ψάξετε για ελληνική μετάφραση, δεν υπάρχει δόκιμη – κι αυτό δεν είναι τυχαίο).

Μύθος 11. Δηλαδή δεν είναι το Κράτος ο μεγαλύτερος εχθρός της Αγοράς;

Αυτό κι αν είναι μύθος. Το Κράτος και οι θεσμοί είναι απαραίτητοι για την ελεύθερη Αγορά. Αντίθετα οι μεγάλοι εχθροί της είναι οι λεγόμενες «διανεμητικές συσπειρώσεις», δηλαδή οι ομάδες πίεσης που θέλουν να αποκτήσουν με πολιτικά μέσα ό,τι δεν μπορούν να επιτύχουν μέσω του ανταγωνισμού. Οι μεγάλες κρατικοδίαιτες επιχειρήσεις, τα ολιγοπώλια και οι κάθε είδους συντεχνίες αποτελούν τα χειρότερα παραδείγματα τέτοιων διανεμητικών συσπειρώσεων. Θανάσιμος εχθρός τους είναι ο ανταγωνισμός που συμπιέζει τα κέρδη και τις προσόδους τους αυξάνοντας το πλεόνασμα των καταναλωτών. Με τη βοήθεια των πολιτικών επιχειρούν να αλώσουν το Κράτος μετατρέποντάς το σε εργαλείο στρέβλωσης της Αγοράς και εξυπηρέτησης των συμφερόντων τους.

Μύθος 12. Η Ελλάδα είναι μία χώρα με ελεύθερη Αγορά.

Ναι, καλά... Αντιγράφω από πρόσφατο άρθρο μου: «Αν δούμε τους πρόσφατους δείκτες, η εικόνα της Ελλάδας είναι τραγική. Στην Έκθεση για την Παγκόσμια Οικονομική Ελευθερία η Ελλάδα βρίσκεται στην ίδια θέση με τη Ρωσία (τυχαίο;), δηλαδή στην 81η θέση ανάμεσα σε 141 χώρες. Στην Έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας για την επιχειρηματικότητα η Ελλάδα κατατάσσεται 109η ανάμεσα σε 183 χώρες. Αυτό σημαίνει ότι τα θεσμικά και άλλα εμπόδια που θέτουμε στην επιχειρηματικότητα είναι χειρότερα από εκείνα στην Αίγυπτο, την Αιθιοπία, τη Ρουάντα και το Καζαχστάν, ενώ η Μποτσουάνα και η Ουγκάντα έχουν καλύτερη θέση στην κατάταξη ελευθερίας των Αγορών. Στην έκθεση για την ανταγωνιστικότητα βρισκόμαστε στην 90ή θέση ανάμεσα σε 142 χώρες. Το ίδιο θλιβεροί είναι και όλοι οι σχετικοί δείκτες (π.χ. διαφθοράς, εμπιστοσύνης, επενδύσεων), που υποδεικνύουν αυτό που όλοι γνωρίζουμε: η ελληνική Αγορά είναι ένας κρατικοδίαιτος παράδεισος ολιγοπωλίων, φοροφυγάδων και συντεχνιών.»

*Ο Αριστείδης Χατζής είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Διδάσκει ως επισκέπτης καθηγητής «Δίκαιο & Οικονομικά» στο Τμήμα Νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και στο Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Έλαβε το διδακτορικό του στην Οικονομική Ανάλυση του Δικαίου από το Πανεπιστήμιο του Σικάγο. Θα βρείτε περισσότερα εδώ: http://www.phs.uoa.gr/ahatzis

Η πρώτη εκδοχή αυτού του κειμένου ολοκληρώθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 2011 μετά από πρόσκληση του Blog Παραπολιτική όπου και πρωτοαναρτήθηκε. Θα συνεχίσει να ανανεώνεται με νέους «μύθους», απαντήσεις σε άλλα ερωτήματα, διευκρινήσεις και πληρέστερες απαντήσεις. Μπορείτε να βρείτε τις μεταγενέστερες εκδοχές στο blog http://www.economicanalysisoflaw.org και να στέλνετε επώνυμα τα ερωτήματά σας και σχόλια στη διεύθυνση: rct@phs.uoa.gr. Αν είναι αρκετά ενδιαφέροντα θα με βοηθήσουν να βελτιώσω το παρόν κείμενο.